شهریار مُلک سخن

به مناسبت سالروز درگذشت استاد محمد حسین شهریار

اشاره

علی ای هُمای رحمت، تو چه آیتی خدا را
که به ما سِوا فکندی، همه سایه هما را
بی‏گمان با شنیدن این بیت زیبا، همگان به یاد مرحوم، شادروان محمد حسین بهجت تبریزی، معروف به «شهریار»، این ترک پارسی گوی زمانمان می‏افتند که با کلامی دلنشین و اشعاری نغز، روح و روان همه علاقه‏مندان شعر فارسی را نوازش می‏دهد. او که پس از یک دوره بیماری طولانی مدت که عمدتا ناشی از کهولت سن و ضعف جسمانی بود، در اولین ساعات روز 27 شهریور ماه سال 1367، در بیمارستان مِهر تهران با این جهان مادی وداع گفت و جان به جان آفرین تسلیم کرد. بدین سان، غروب ستاره‏ای بزرگ از آسمان نظم و نثر فارسی معاصر ایران زمین، این‏بار از خِطّه آذربایجان رقم خورد. ضمن تسلیت سالروز درگذشت این استاد گران‏مایه، یاد و نام او را گرامی می‏داریم.
شهریار مُلک سخن
«استاد شهریار» شهریار مُلک سخن ایران زمین، در سال 1285 ش، با نام «محمد حسین» در محله خُشکناب تبریز، پا به جهان هستی نهاد. پدرش «حاج میرآقا» مردی روحانی و از وکیلان دادگستری بود. محمد حسین مقدّمات فارسی و عربی را نزد پدر آموخت و تحصیلات ابتدایی را در دبستان‏های «متحده» و «فیوضات»، و دوره دبیرستان را در مدرسه «محمدیه» گذراند. در این مدرسه، مجله‏ای به نام «ادب» منتشر می‏شد و محمد حسین، نخستین شعر خود را با تخلّص شعریِ «بهجت» در آن انتشار داد.
وی بعدها با تفأّل از دیوان حافظ، که دوبار انجام گرفت و با توجه به این مصراع از خواجه «که چرخ این سکّه دولت به نام شهریاران زد» و «روم به شهر خود و شهریار خود باشم»، تخلّص شعریِ خود را از بهجت، به «شهریار» تبدیل نمود.
حافظ، پیر و مرشد شهریار
شهریار در جایی سروده:
پیر رندان خواجه شیراز و من شاگرد او
رندم و از خواجه دارم با شما رندان سلام
شهریار، نخستین قدم‏های خود را در شعر، بر جای پای حافظ می‏نهد. تخلّص خود را از او به تفأل می‏ستاند و پس از آن که خود رهرو و تیزگام این طریق نه‏چندان هموار می‏شود نیز، خواجه را به عنوان چراغدار و پیشوای خود از یاد نمی‏برد. در دیوان و دفتر او، بی‏شک از هیچ کس به اندازه حافظ نام برده نشده است.
شیوه کار من از خواجه شیراز بپرس
کان چه استاد غزل گفت بکن، آن کردم
به اعتقاد شهریار، حافظ، بزرگ‏ترین شاعر جهان است. او الگوی شعر و تمثیل شاعری است و شهریار، منصفانه هر جا که فرصتی دست می‏دهد، بر پیر خود ادای دین می‏کند.
حافظا! چشمه اشراق تو جاویدانی است
تا ابد آب از این چشمه روان خواهد بود.

سه دوره شعری شهریار

استاد سخن معاصر، شهریار، بیش از 28000 بیت شعر به زبان فارسی، و در حدود 3000 بیت به زبان ترکی آذری سروده است.
ادب شناسان، سه دوره شعری متمایز در زندگی ادبی شهریار شناسایی کرده‏اند: دوره سرگشتگی، دوره جوانی و گرایش‏های ملی و میهنی، و سرانجام دوره تمسک به خداشناسی از طریق اسلام ناب. رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت اللّه‏ خامنه‏ای، در مورد دوره سوم شعر شهریار می‏فرماید: «این شاعر نامی، یک دوره عرفانی و معنویِ بسیار زیبایی را با انس به قرآن و معنویات و خودسازی گذرانده است و سعی کرده باطن و معنویت خود را صفایی بخشد». ایشان در جایی دیگر می‏فرماید: «وی شاعری متواضع بود که به دنبال نام و نشان نبود و برای خدا و به عنوان ادای وظیفه کار می‏کرد و امروز خدا پاداش او را می‏دهد. امروز شهریار در کشور ما یک چهره بسیار نورانی و محبوب است و این به خاطر خدمات و کاری است که او برای خدا انجام داده است».
بُعد عاطفی ـ انسانی شعر شهریار
استاد شهریار در این دنیای آشوب زده و عصر انحطاط معنویت و انسانیت، همانند انسانی به معنای واقعی کلمه، اندیشیده و در اعتراض به کشتار و ستم‏های بشر به هم‏نوعان خویش، ندا سر داده است. او در این نوع از اشعار، عاطفه و محبت را به جای خشونت و قساوت، دوستی و مهرورزی را به جای دشمنی و خونریزی توصیه نموده است.
مبنای اندیشه انسانی و عاطفی شهریار در این نوع از اشعارش، بر دو رکن اساسی قرار دارد: یکی عشق حقیقی، و دیگری علم و دانش همراه با تقوا.
در شعر «پیام به انیشتین» آمده است:
انشتن بغض دارم در گلو، دستم به دامانت
نبوغ خود به کام التیام زخم انسان کن

حیدر بابا؛ شاهکار شهریار

منظومه ترکی «حیدر بابایه سلام» اثر بی‏نظیر استاد شهریار، به عنوان یک شاهکار ادبی مورد توجه ادب‏دوستان قرار گرفته و تا کنون به بیش از نود زبان زنده دنیا ترجمه شده است. این منظومه در سال 1331، سالی که مصادف با فوت مادر شهریار، «کوکب خانم» بود، به زبان مادری شاعر، «ترکی آذری» سروده شده است، و تجلی شور و خروش جوشیده از عشق شهریار به مردم آذربایجان است. این منظومه، قاموسی از سنت‏ها و آداب و رسوم، روابط صمیمی مردم، داستان‏ها و باورها، بازی‏های کودکانه محلی، جوانمردی‏های بزرگان سرزمین اجدادی، افسانه‏ها و نمادهای مردانگی، درد غربت و جدایی از ایل و تبار، جلوه‏های طبیعت به هنگام فصل‏های مختلف سال و پندهای شاعر از زندگی است.
منظومه حیدر بابا، از شمار بهترین آثار ادبی در زبان ترکی آذری است و در بیش‏تر دانشگاه‏های جهان، از جمله دانشگاه مطرح کلمبیا در آمریکا، مورد بحث رساله دکترا قرار گرفته است.

شهرت عالم گیر

شهرت استاد شهریار، مرزهای داخلی کشورمان، ایران را درنوردیده و اکنون، در بیش‏تر کشورهای جهان، شخصیتی شناخته شده است. مرحوم استاد مهرداد اوستا، شاعر متعهد و انقلابی زمانمان در این‏باره می‏گوید: «بی‏تردید در میان سخنوران روزگار، کم‏تر شاعری به روزگار حیات خویش، به نام و آوازه‏ای هم‏چون شهریار دست یافته است». شهرت شهریار به حدی است که اکنون در جمهوری‏های ماورای قفقازی و آسیای میانه، خیابان‏ها، سالن‏های نمایش، پارک‏ها و دیگر اماکن عمومی را به نام شهریار نامگذاری می‏کنند. نیز بسیاری از آثار فارسی شهریار، به زبان‏های ترکی، روسی، بلغاری، یوگسلاوی، آلبانی، لتونی، استونی و لیتوانی انتشار یافته است. برای ماندگاری خاطره شهریار مُلک ایران زمین، در اقدامی شایسته از سوی شهرداری تبریز، خانه استاد سید محمد حسین شهریار خریداری، و به موزه ادبی شهریار تبدیل شده است.

شهریار و اهل‏بیت علیهم‏السلام

استاد سید محمد حسین شهریار، عاشق و دلداده پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و اهل‏بیت عصمت و طهارت بود و می‏سرود:
قوام عرش خدا قائم از قیام محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله
ببین که سر به کجا می‏کشد مقام محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله
عشق و علاقه خاص استاد به ائمه اطهار علیهم‏السلام ، به ویژه علی علیه‏السلام در شعرهای همای رحمت، یا علی، شب و علی، و علی و دنیا نمایان است:
علی آن شیر خدا، شاه عرب
الفتی داشته با این دل شب
شب ز اسرار علی آگاه است
دل شب مظهر سِرُّ اللّه‏ است
نیز در مرثیه «حماسه حسینی» و قصیده «کاروان کربلا»، علاقه وافر شهریار به سرور شهیدان، امام حسین علیه‏السلام آشکار شده است:
شیعیان! دیگر هوای نینوا دارد حسین
روح دل با کاروان کربلا دارد حسین
هم‏چنین در مورد محّرم می‏سراید:
محّرم آمد و آفاقْ مات و محزون شد
غبار محنت این خاکدان به گردون شد

شهریار و انقلاب اسلامی

استاد شهریار همگام با مردم انقلابی ایران، با سلاح شعر و قلم، شروع به مبارزه و ثبت وقایع انقلاب اسلامی کرد. مقام معظم رهبری، در مورد این روحیه از زندگی شهریار می‏فرماید: «وقتی که انقلاب پیروز شد، شهریار با همان روحیه دینی و ذهنیت صاف و روشن خودش، از انقلاب استقبال بسیار خوبی کرد». ایشان در پیام در گذشت استاد شهریار هم فرمودند: «در ده سال آخر عمر، این مرد بزرگ و این شاعر کهن، با دلی جوان و لبالب از شوق و احساس و با درک وظیفه بزرگ شاعرِ دوران انقلاب، همه سرمایه عظیم ذوق و هنر خود را در خدمت هدف و راهی گذاشت که کشور او و مردم او برگزیده و برای آن تن به فداکاری داده بودند.... او عاشق قرآن بود و قرآن مجّسم و زنده را در انقلاب اسلامی مشاهده می‏کرد؛ از این رو، خود را در خدمت انقلاب خواست و گذاشت و به مردمی که جان در گرو آن نهاده بودند، پاسخ مثبت داد».

شهریار و جنگ تحمیلی

استاد شهریار در هنگام جنگ تحمیلی با شعرهایی که می‏سرود، شور و شعفی در میان ملت و ادب فارسی ایجاد می‏کرد.
سلام ای جنگجویان دلاور
نهنگانی به خاک و خون شناور
سلام ای صخره‏های صف کشیده
به پیش تانک‏های کوه پیکر...
سلام ای خاندان‏های شهیدان
پدر، مادر، برادر، یا که خواهر
به صد داغِ ستم ننشسته از پای
که بنشانی به جای خود ستمگر...
تو هم با خون پاکان شهریارا!
بشوی اوراق از این دیوان و دفتر
استاد شهریار در سال 1367، در مراسم مجتمع هنر وادبیات دفاع مقدس، به دریافت لوح دست خط زرّین حضرت امام رحمه‏الله ، دیپلم افتخار و سکه یادبود مجتمع به عنوان برگزیده شعر دفاع مقدس و جنگ تحمیلی نائل آمد.

مقام معظم رهبری و شهریار

مقام معظم رهبری، در مورد شعر فارسی شهریار می‏فرماید: «عمده آن خصوصیتی که در شعر فارسی شهریار است، این است که شعرِ به معنای حقیقی کلمه است؛ یعنی فقط نظم کلمات نیست. لُبّ احساس و خیال [است] و گاهی این زبان اوج می‏گیرد. یعنی ما غزل‏هایی در شعر فارسی شهریار داریم که در ردیف غزل‏های درجه یک فارسی است [که]... او را در ردیف یکی از بزرگ‏ترین شعرای زمان ما قرار می‏دهد».

درباره «حیدر بابایه سلام»

رهبر معظم انقلاب، در مورد شعر «حیدر بابایه سلامِ» شهریار ـ که از معروف‏ترین شعرهای اوست ـ می‏فرماید: «شهریار یکی از بزرگ‏ترین شعرای همه دوران‏های تاریخ ایران است و آن به لحاظ «حیدر بابایه سلام» اوست. حیدر بابایه سلام یک شعر استثنایی است. همه خصوصیات شعری مثبت شهریار در آن هست؛ یعنی آن روانی، صفا، سخن شیرین و چیزهای دیگری که مربوط به شعر است، همه در حیدر بابایه سلام هست و آن این است که در یک شعر معمولی که تصویری است از سابقه ذهنی خود شاعر، مطالب بسیار حکمت‏آمیزی هست؛ یعنی با این حساب، می‏توان شهریار را یک شاعر حکیم به حساب آورد».

پیام درگذشت شهریار

مقام معظم رهبری، در پیامی به مناسبت درگذشت استاد شهریار فرمودند: «شهریارِ شعر و ادب ایران درگذشت و بلبل داستان‏سرای غزل فارسی خاموشی گزید. بیش از نیم قرن، شهریار، ذهن و دلِ دوست‏داران ادبیات و هنر را با شعر خود و با صفا و خلوصی که از آن چلچراغ رنگارنگ می‏تراوید، نور باران می‏کرد و با زبانی که اگر نه زبان مادری او، امّا زبان دل و روح و احساس او بود، به دل‏های شیدا، شور و حال می‏بخشید... درخشان‏ترین هنر شهریار آن است که وظیفه تاریخی خود را شناخت و با همه وجود و به کمال خلوص به آن عمل کرد».

پرواز مرغ بهشتی

گردش ایام به روز 27 شهریور سال 1367 رسید. در این روز اندوهناک، ایران زمین، بزرگی از بزرگان جامعه شعر و شاعری خود را به سرمنزل مقصود بدرقه کرد و به ابدیت سپرد؛ آری، شهریار مُلک سخن ایران، رخ در نقاب خاک کشید و بار سنگین 82 بهار عمر را بر زمین نهاد و مرغ بهشتی به پروازی در اوج درآمد.
در چنین روزی، مردم فرهنگ دوست و قدرشناس تبریز، به نیابت از مردم فرهیخته ایران اسلامی، سید محمد حسین بهجت تبریزی، متخّلص به شهریار را بر دوش خود، به مدفن وی در «مقبرة الشعرا» در جوار دیگر عارفان، ادیبان و شاعران نامی ایران زمین حمل کردند و به خاکش سپردند.
در این آرامگاه، افزون بر شهریار، چهار شاعر بزرگ تاریخ ادب چون خاقانی شروانی، همام تبریزی، قطران و... نیز آرمیده‏اند.
یادشان گرامی باد.

در رثای شهریار

تا از سریر ملک سخن شهریار رفت
کِلک و زبان نادره‏کاران ز کار رفت
زین داغ، چشم شاهد معنا به خون نشست
زین درد اشک پیر ادب بر کنار رفت
زین سوگ دودمان سخن گشت سوگوار
زین غم ز جان قافیه‏سنجان قرار رفت
دیگر مجوی در چمن شعر رنگ و بوی
کان مایه طراوت و روح بهار رفت
آن گل که هیچ رنگ تعلق به دل نداشت
دامن کشیده از سر این این خار زار رفت
از جام عشق باده اشراق نوش کرد
سرمست جاودان ز میِ بی‏خمار رفت
شد تا نهان به پرده اسرار «جذبه» گفت
آوخ که از جهان ادب شهریار رفت
شاعر : محمود شاهرخی

کتاب‏شناسی شهریار

1. به همین زیبایی و سادگی؛ یادنامه استاد محمد حسین شهریار، به اهتمام: جمشید علی‏زاده، تهران: مرکز، 1374.
2. نیک اندیش نوری، بیوک، در خلوت شهریار، تبریز: آذران، 1374.
3. علی محمدی، ابوالفضل، فرهنگ اصطلاحات فارسی در شعر شهریار، تبریز: هادی، 1371.
4. چاوشی، اکبر، ناله سه تار(مجموعه مقالاتی درباره شهریار)، تهران: صدا، 1376.
5. ذبیحی، مرتضی، فرهنگ عامه در اشعار فارسی شهریار(کلمه‏ها، ترکیب‏ها، کنایه‏ها و مثل‏ها)، اراک: ذره‏بین، بهار 1376.
6. رادپور، علی اکبر، شخصیت زن در دیوان پروین اعتصامی و سید محمد حسین شهریار، تبریز: ناشر مؤلّف، 1377.
7. کتاب‏شناسی شهریار، گردآورنده: ناهید حبیبی آزاد، تهران: دبیرخانه مجمع جهانی بزرگداشت نودمین سال تولد استاد محمد حسین شهریار، 1377.
برگرفته از : ماهنامه گلبرگ ، شماره 54
منبع:سایت حوزه نت
/س